‘Never fight a land war in Asia’, zou de Amerikaanse generaal Eisenhower in de Tweede Wereldoorlog hebben gezegd. De VS ondervonden het in Vietnam, Korea en, recenter, in Afghanistan.
‘De Britten hebben er gezeten en moesten er vertrekken, toen de Russen en hetzelfde geldt voor de Amerikanen’, vertelt Said Reza Huseini. En vroeger was het niet veel anders, blijkt uit zijn proefschrift Framing the conquest waarvoor de historicus onderzoek deed naar de context rondom de Arabische moslimveroveringen in de tweede helft van de zevende eeuw in Bactrië, het hedendaagse noordoosten van Afghanistan, Uzbekistan en Tadjikistan.
‘Op een gegeven moment vraag je je af waarom dat eigenlijk zo is. Ik stel dat het komt omdat de regio van oudsher een grensregio is, een politieke frontier region. Daar gelden andere regels dan voor andere plekken. Je zag het recent nog, de Amerikanen hebben nooit hun geschiedenis geleerd.’
Het stukje geschiedenis waar Huseini op doelt is die van de Arabische moslimveroveringen aan het begin van de zevende eeuw. Zij slaagden erin om, zo wil het Arabische narratief, vanaf het Arabisch schiereiland binnen hele korte tijd grote delen van west en centraal Azië te onderwerpen.
Macht legitimeren
Dat is te makkelijk gezegd, stelt Huseini, en dat poogt hij met zijn onderzoek aan te tonen. ‘Je ziet vaak dat de geschiedenis van de islam benaderd wordt vanuit een westers perspectief. Let wel: niet westers in de zin van West-Europa, maar als: in de westelijke islamitische wereld. Daar vallen de Turkse en Perzische gebieden bijvoorbeeld helemaal niet onder. Daar zijn we in Europa bekender mee en er zijn simpelweg meer bronnen. Toch krijg je dan een eenzijdig verhaal.
‘Het is pas later opgetekend, ook met het doel om de Arabische hegemonie te legitimeren. Je krijgt een heel ander beeld als je er ook de bronnen uit de regio zélf bijneemt. Dan zie je bijvoorbeeld dat het niet simpelweg één Arabisch islamitisch veroveringsleger tegenover één centraal georganiseerd Perzië was. Om het geheel te begrijpen heb je alle context nodig: religie, de maatschappij, politieke organisatie. De islam is maar een klein element in dat vele malen grotere verhaal.’
Een voorbeeld van deze grotere complexiteit geeft Huseini als hij vertelt over hoe sommige lokale potentaten de Arabieren niet bestreden, maar juist met open armen ontvingen. ‘Er was weliswaar sprake van een groot Perzisch rijk maar dat bestond uit allemaal van die kleine machthebbers die elk hun eigen belangen hadden. Ze vielen weliswaar onder de grote koning maar hadden ook hun eigen claims en machtsspelletjes.
Ten tijde van de moslimveroveringen was het rijk erg instabiel. ‘Veel van de lokale machthebbers zochten hun heil daarom bij de Arabieren, ook omdat ze zo een kans kregen hun eigen vijanden uit de weg te ruimen. Dat kon ook niet anders, hoe denk je dat het anders mogelijk was dat de Arabische legers zo’n enorme landmassa zo snel onder controle kregen?’
Eigen religie
Ook het geloof werkte toen anders dan hoe we er nu naar kijken. Er was nog helemaal geen sprake van één duidelijk idee over wat de islam was. ‘Veel Arabieren peinsden er bijvoorbeeld niet over om de lokale bevolking te bekeren, het was toch hún religie? Het gebeurde natuurlijk wel, maar dan vooral om strategische redenen, om een gebied af te schermen van buitenlandse invloed bijvoorbeeld. In tegenstelling tot de westerse islamitische wereld heeft er nooit echt arabisering plaatsgevonden. Je zag bijvoorbeeld ook dat soms de lokale bevolking netjes naar de moskee ging maar ook nog zijn eigen feestdagen en gebruiken bezigde.’
Uit zijn onderzoek zijn lessen te trekken, aldus Huseini. ‘Ik wil het nog maar eens benadrukken: je kan geen enkel deel van de geschiedenis bestuderen zonder de context. Niks gebeurt in een vacuüm. Dan is er ook nog de les voor wereldrijken. Ik ben er van overtuigd dat je een wereldrijk niet centraal kan organiseren, dat kan je met een natiestaat doen, maar niet met een rijk waar je allerlei verschillende volkeren en culturen hebt. Je ziet het ook bij de Arabieren. Aanvankelijk gaan de veroveringen erg goed tot ook zij in de achtste eeuw de centralisatie er te hard doorheen drukken.
Dan komt de lokale bevolking in opstand. Ze zijn slim genoeg om daar dan weer vanaf te zien en dan gaat het eigenlijk heel lang goed.’
‘Het hedendaagse Afghanistan bevindt zich eigenlijk in eenzelfde positie. Een centraal georganiseerde staat functioneert er simpelweg niet. Het is een gebied met allerlei verschillende volkeren, geografische verschillen, allerlei culturen. De Amerikanen hebben geprobeerd het op te leggen, maar het werkt simpelweg niet. Het is politieke zelfmoord.’
Said Reza Huseini, Framing the Conquest. Promotie is op donderdag 28 maart