Wat doet het gevoel van geldgebrek met je? Promovendus Leon Hilbert onderzocht de psychologische effecten van financiële schaarste op het maken van keuzes. Hij ontdekte dat schaarste leidt tot een prioriteit van het nu over de toekomst en dat mensen door vermijdingsgedrag in een armoedefuik kunnen belanden.

Het onderzoek bestond uit drie onderdelen, zegt Hilbert. ‘In het eerste deel ontwierpen we een huishoudtaak, waarbij deelnemers met een bepaald geldbedrag in een simulatie moesten rondkomen. Mensen doen een taak, de “werkweek”, en daarna krijgen ze uitbetaald. Vervolgens krijgen ze een lijst met onkosten zoals boodschappen en de verzekering.’ Sommige deelnemers kregen genoeg geld, anderen te weinig. ‘De mensen die te weinig betaald krijgen komen dan na een tijdje in de schulden.

‘Dit onderzoek deed ik aan de start van mijn promotietraject, toen er veel werd gepubliceerd over de financiële-schaarste-theorie. Maar de meeste studies kwamen uit het veld: bijvoorbeeld onderzoek naar hoe het gedrag van boeren verandert voor en na de oogst als er wel of geen schaarste is. Wij keken in het lab: daar kun je echt geïsoleerd de psychologische effecten testen. Het enige nadeel is dat mensen weten dat ze een studie doen. Dat is toch anders dan de echte stress van niet weten of je je boodschappen kunt betalen.’

Om dat probleem op te vangen, verbond Hilbert methoden uit de psychologie en gedragseconomie. ‘Als participant kreeg je echt minder betaald voor je deelname als je in de schulden eindigde. De echte betaling hing dus af van de uitkomsten in het lab. Dat leek te werken. We zagen dat mensen met schulden zich richtten op kortetermijnoplossingen die soms schadelijk waren op lange termijn. We gaven ze bijvoorbeeld de keus: wil je meteen een extra bedrag krijgen of later in het experiment een groter bedrag krijgen, maar waar je dus langer op moet wachten? Het totaalbedrag op korte termijn is lager, maar mensen met lage inkomens hebben het direct nodig, voor bijvoorbeeld boodschappen, dus kozen ze toch daarvoor.’

De centrale vraag: wat doet armoede psychologisch met je? ‘Het heeft effect op de beslissingen die je neemt. Weinig geld hebben is een stressvolle ervaring. Men richt de aandacht op dat probleem, maar andere zaken kunnen ze dan over het hoofd zien.’

Het is moeilijk om te bepalen hoe verschillende zaken op elkaar inspelen. ‘Weinig geld betekent vaak ook: vaker ziek, mindere educatie. Dus wat is nou de causale samenhang? Nemen mensen slechte beslissingen en komen ze daardoor in de problemen of is het andersom? Het is niet zo dat mensen met minder geld niet kunnen plannen. Hoe je financiële situatie eruitziet bepaalt echt hoe je beslissingen neemt. In het geval van de huishoudtaak ging het concreet over bedragen, maar deze beslissing speelt bijvoorbeeld ook bij de vraag: ga je eerst studeren of direct werken. Of neem gezondheidszorg: je moet naar de dokter, maar dat kost nu even geld, dus stel je het uit.’

‘Mijn hypothese was: de omstandigheden beïnvloeden de beslissing.’ Dat bleek in het geval van de huishoudtaak inderdaad zo te zijn. Bij het volgende onderdeel, een landelijk onderzoek naar vermijdingsgedrag, wees het causale verband niet zo duidelijk een kant op.

Financiën vermijden

‘Mensen die financiële problemen ervaren, vermijden vaak om hun financiën te regelen. Voorbeeld: als je brieven van de belastingdienst niet opent, stapelen ze zich op en wordt het steeds erger. Het werkt twee kanten op: vermijden zorgt voor financiële problemen, en problemen zorgen voor vermijdend gedrag. Als mensen voelen dat ze controle hebben, kunnen ze er nog mee omgaan, óók als ze weinig geld hebben. Maar als je de grip verliest over financiën, dan begin je ook te vermijden.’

Volgende vraag: is die link tussen controleverlies en financiële problemen universeel? ‘Daarom deden we een groot onderzoek in 51 landen. Tot nu toe zijn deze studies vooral uitgevoerd in westerse landen, we gingen er gewoon vanuit dat de samenhang tussen financiële schaarste en controlegebrek universeel zou zijn, maar dat bleek niet zo te zijn. In collectivistische en traditionele landen, landen waar familiebanden en religie belangrijker zijn, is die samenhang veel minder aanwezig. Misschien is het daar veel normaler dat je elkaar helpt, en is het in de samenleving minder belangrijk hoeveel geld je hebt.’

In landen met een hoger bruto binnenlands product en sterkere individualistische waarden, veel westerse landen, is de samenhang tussen die twee factoren veel groter. ‘We hebben veel instituties om mensen met financiële problemen te ondersteunen. In Nederland kun je bijvoorbeeld toeslagen aanvragen. Maar misschien werkt dat minder goed tegen het gevoel van controleverlies dan in landen waar het lenen via kleinere groepen, zoals binnen de familie, gebeurt.’

Soms is de financiële stress het gevolg van een opeenstapeling van narigheid. ‘Het begint bijvoorbeeld met een scheiding, waarna je ook je baan kwijtraakt. Die situatie heeft invloed op je mentale gezondheid en kan je gedrag beïnvloeden. Mensen krijgen boetes, die boetes lopen op. Het idee is nu vaak: als je maar boetes blijft geven betalen mensen uiteindelijk wel. Maar in de praktijk leidt het vooral tot nog meer controleverlies en dus uitstelgedrag. Het is makkelijker gezegd dan gedaan: hoe kunnen we iemand in de problemen helpen om daar weer uit te komen?’

Juist op de aanpak valt nog iets te verbeteren, denkt Hilbert. ‘Uit ons onderzoek blijkt dat met name de ervaring van geldgebrek zelf het probleem is. We moeten mensen het gevoel teruggeven dat ze meer controle hebben over hun financiën. Als ze het gevoel hebben dat ze grip hebben op hun financiën, kunnen ze zichzelf beter helpen.’

Leon Hilbert, Decisions under Financial Scarcity. Promotie is woensdag 27 maart