‘Vroeger stond ik voor een zaal omdat ik succesvol was, nu sta ik hier omdat ik een mislukking ben.’ Voormalig hoogleraar sociale psychologie Diederik Stapel sprak maandag in het Wijnhavengebouw op het interfacultair congres met als thema ‘falen’.

‘Ik had een belangrijke baan, een groot huis, ik was gelukkig’, vervolgde hij. ‘Tot ik werd gebeld met de vraag of ik data had vervalst.’ Dat was in 2011, vlak voor zijn uiteindelijke ontslag bij de Tilburgse universiteit. Zijn studenten vermoedden fraude, vonden de resultaten van Stapel te mooi om waar te zijn. Hij vervalste zijn experimenten toen al jaren. ‘De dag na mijn ontslag viel de NRC op de mat, met mij op de voorpagina. Ik dacht: dat waait wel over binnen een paar dagen. Maar het duurde maanden. En nu, jaren later, komt het soms nog steeds voorbij.’

Hij wordt ‘één van de grootste wetenschapsfraudeurs in de geschiedenis’ genoemd, ‘de fraudeprofessor’ en ‘een ziekelijke bedrieger’. Waarom heeft hij het gedaan? Die vraag probeert hij al jaren voor zichzelf te beantwoorden. ‘Ik weet dat het verkeerd was wat ik deed, het is de grootste fout in de wetenschap en ik ben verantwoordelijk. Ik was niet gewend aan mislukking, tot ik experimenten deed die niet goed gingen. Daar kon ik niet mee omgaan. Ik wilde mooie resultaten die dingen uitleggen over gedrag, geen chaos of onlogische resultaten. Dat besloot ik daarom te veranderen. Ik zocht niet naar de waarheid, maar naar geruststelling.’

Na afloop van de lezing wil iemand uit het publiek weten wat het meest zeer deed. ‘Het buitengesloten worden, niet meer mee mogen doen met de maatschappij. Iedereen is bang voor mij en alles waar ik voor sta.’ Twee dagen later heeft Stapel tijd om aan de telefoon aanvullende vragen te beantwoorden.

Zuivere wetenschap is bijna onmogelijk, zei u tijdens uw lezing. Waarom is dat onmogelijk, en wat doen we eraan?

‘Niet alles wat je doet, is de moeite waard om te communiceren. Soms mislukt een onderzoek, of is het toch niet zo’n interessant idee. Dus moet je selecteren. Als we alles gaan communiceren, kost dat veel te veel tijd en geld.

‘De enige oplossing is eerlijk zijn: “Ik heb Diederik Stapel drie uur lang geïnterviewd, hier zijn de duizend woorden die ik ervan heb gemaakt, en hier is het hele interview terug te vinden.” Dat mensen weten wat je hebt geselecteerd en alles opvraagbaar is.’

Denkt u dat er veel fraudeurs zijn in de wetenschap?

‘Veel is overdreven. Ik denk het niet, en ik hoop het niet. Er zijn vast meer fraudeurs, maar veel, nee. Mijn geval was heel extreem, ik was veel te overmoedig. Eigenlijk heb ik heel slecht gefraudeerd. De goede fraudeurs ken je natuurlijk niet, en daar zal je ook nooit van horen.

‘Er zullen altijd luie mensen zijn, en mensen die alleen maar willen scoren. Daarom moeten we zorgen dat er een database is waar alle resultaten op te vinden zijn. Ook moeten we goed kijken naar onze cultuur: waarom moet iedereen altijd maar scoren? Dan zou je kunnen wijzen naar de prestatiemaatschappij. Minder individualisme zou een goed begin zijn. Bijvoorbeeld dat onderzoekers onzichtbaar zouden zijn en niemand weet van wie de resultaten zijn.’

U zei dat de buitensluiting het pijnlijkst was. Is dat nu, zeven jaar later, nog steeds zo?

‘Ja. Het is heel extreem. Alleen al in Leiden ben ik twee of drie keer eerder uitgenodigd door studenten op dit soort evenementen om later afgebeld te worden. Wilden ze het van hogerhand toch niet hebben dat ik kwam. Dat is heel heftig, bijna een soort censuur. Discussie is juist belangrijk in de wetenschap.

‘Ik krijg ook nergens een baan. Niet om zielig te doen hoor, ik heb het echt goed, maar ik wil graag iets doen in de maatschappij. Dat ik niet meer aan de slag kan in de wetenschap, op universiteiten, oké. Maar dat ik niet mag lesgeven op een school?

‘Ik was aangenomen bij een projectbureau, maar werd later toch afgewezen. Zo gaat dat elke keer. De directeur vindt het goed, maar krijgt daarna commentaar van een raad van toezicht of medewerkers. Mensen zijn bang voor me, ze willen me niet in hun bedrijf.’

En al die PhD’s dan, die niks met de fraude te maken hadden?

‘Die hebben het heel zwaar gehad door mij. De meeste raakten hun publicaties kwijt. Zelf tegen een boom aanrijden, oké, maar iemand aanrijden? Dat is wel een ander verhaal.’

Hoe ziet u de toekomst?

‘Ik schrijf, ben heel goed geworden in mediteren, ik studeer veel, ik voed mijn kinderen op. Maar ik zou graag meer willen. Af en toe werk ik als therapeut in een verslavingskliniek van psychiater Bram Bakker. Hij vond het ook belachelijk dat ik nergens meer aan de bak kwam. Ik hoop in de toekomst op meer van dit soort werk.

‘Hopelijk raakt de wetenschap een beetje ontheiligd en komt er meer ruimte voor discussie. Wetenschap is nu wat religie vroeger was, mensen hechten er heel veel waarde aan. Als je er een potje van maakt, wordt dat meteen gezien als ketterij. Wetenschap is belangrijk, maar het is niet alles.'

Ruim vijftig teruggetrokken studies

Diederik Stapel (1966) was tot 2011 een gerespecteerd hoogleraar sociale psychologie en decaan van de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences. Daarvoor was hij vanaf 2000 werkzaam als professor in Groningen.

In 2011 bleek dat hij al in Groningen was begonnen met het verzinnen van data. Hij bedacht experimenten die hij niet uitvoerde en creëerde in plaats daarvan zelf de wenselijke resultaten. Collega’s en studenten hadden eerder al vermoedens, maar pas toen hij eenzelfde rijtje cijfers dubbel had gebruikt, werd er actie ondernomen.

Stapel gaf de fraude toe en is strafrechtelijk vervolgd. Hij heeft uiteindelijk 120 uur taakstraf opgelegd gekregen. Ook moest hij zijn doctorstitel inleveren.

Promovendi en collega’s die met hem samenwerkten zijn de dupe geworden van de verzonnen data. Meer dan vijftig studies van hem moesten worden teruggetrokken en één universitair docente aan de Tilburg University nam daardoor ontslag.