Columns & opinie
Column: Bolwerk van vrijheid, onafhankelijkheid en beschaving
woensdag 18 november 2015

Om ons heen klinkt dof gerommel. Eurocommissaris Timmermans sprak vorige week vrijdag zijn zorg uit dat de vluchtelingencrisis weleens tot oorlog in Europa kon leiden. Deze sombere woorden waren nog niet uitgeklonken, of in Parijs sleurde een aantal jonge mannen in hun streven naar onvrijheid een groot aantal mensen mee de dood in. En in de reacties werd allerwege opgeroepen tot repressie.

Er is geen reden om de moed te verliezen – er is nooit reden om de moed te verliezen –, maar het is wel tijd om te zorgen dat de bolwerken van onze cultuur voldoende sterk zijn.

Zoals bekend komt het motto van de Universiteit Leiden uit de mond van de roemruchte taalkundige Matthias de Vries, die in 1874 als rector de term ‘bolwerk van vrijheid’ muntte en er een jaar later – bij het driehonderdjarig bestaan – aan toevoegde dat de universiteit ook een ‘bolwerk van onafhankelijkheid en van beschaving’ moest zijn. Alleen de vrijheid haalde de vertaling in het Latijn, maar de onafhankelijkheid en de beschaving horen er natuurlijk bij.

De universiteit is het nobelste instituut dat de mensheid ooit heeft opgericht: een instelling waar sommige mensen hun leven lang zoeken naar de waarheid en andere mensen een tijdje met hen meelopen. Een plaats waar gedebatteerd kan worden en geëxperimenteerd, waar toortsen worden overgedragen van de ene generatie op de ander, een organisatie die in voortdurend contact staat met de maatschappij en er tegelijkertijd een beetje buiten staat.

Juist in tijden van grote verwarring, in tijden waarin ineens allerlei personen naar voren treden die een oplossing lijken te hebben voor alle problemen – oplossingen die er altijd, en vanuit welke kant ze ook komen, uit bestaan dat vrijheid, onafhankelijkheid en beschaving worden beknot – is er behoefte aan bezinning, aan de uitwisseling van rationele argumenten, aan pogingen de problemen van een afstandje te bezien.

Het hoogste wat een mens kan doen, vind ik, is studeren. Grote stapels documenten boven tafel halen, die excerperen, er kritisch over nadenken, en proberen een stap verder te zetten in de kennis die wij mensen gezamenlijk proberen te verwerven.

Natuurlijk zijn dit idealen die ver af staan van de werkelijkheid. Universiteiten bieden lang niet altijd genoeg bescherming aan onderzoekende geesten. Er zijn altijd hoogleraren geweest die vooral uit waren op macht en aanzien. Er wordt regelmatig de grootst mogelijke onzin beweerd.

Maar dat betekent nog niet dat je niet trots kunt zijn op het ideaal. Het Platform Hervorming Nederlandse Universiteiten (H.NU) houdt momenteel een verkiezing voor ‘de slechtste slogan’ van een Nederlandse universiteit. Leiden staat in de top-3, maar dat komt naar mijn indruk vooral omdat de Leidse ‘inzending’ abusievelijk niet het motto van de universiteit is, maar de titel van het instellingsplan 2015-2020: Excelleren in vrijheid.

Excelleren is fijn om te doen, maar het benadert niet eens waar het in de kern om gaat; de kracht van de universiteit ligt er niet in dat er mensen zijn die boven anderen zouden uitsteken, maar dat mensen er aan nobele idealen kunnen werken. Het zou mooi zijn als het Leidse motto, in de geest van De Vries, werd uitgebreid, als alle andere universiteiten hun onzinnige Engelstalige slogans zouden opheffen, en ze zichzelf allemaal tot bolwerken zouden verklaren: bolwerken van vrijheid, onafhankelijkheid en beschaving.

Marc van Oostendorp is hoogleraar fonologische microvariatie