Wanneer is iemand ontoerekeningsvatbaar?

‘Als iemand een psychische of psychiatrische stoornis heeft die samenhangt met het plegen van een delict, kan hij of zij ontoerekeningsvatbaar of verminderd ontoerekeningsvatbaar verklaard worden. Het gaat vaak om psychotische stoornissen, die tot verwarring en verstoorde denkbeelden leiden, of om persoonlijkheidsstoornissen zoals borderline.’

Is er met iemand die een zwaar misdrijf pleegt, niet per definitie iets mis?

‘Daar zou je over kunnen discussiëren, maar dat is vooral een politieke vraag. Wij proberen stoornissen vast te stellen op basis van het diagnosehandboek DSM. Als iemand door een stoornis geen keuzevrijheid had ten tijde van het misdrijf, dan kan iemand ontoerekeningsvatbaar worden verklaard. Als de stoornis een rol speelt, maar de dader nog wel keuzevrijheid had, dan geldt hij als verminderd toerekeningsvatbaar. In plaats van een straf volgt dan verplichte behandeling. Dat voelt misschien ook als een straf, maar het is eigenlijk een maatregel: om de samenleving te beschermen en de benodigde zorg te geven.’

Wanneer komt er zo’n onderzoek?

‘Wij worden al vrij vroeg ingeschakeld, na de aanhouding. We maken een eerste inschatting en adviseren of er een rapportage nodig is. Het gaat dan om zwaardere misdrijven die door meerdere rechters worden beoordeeld, natuurlijk niet om een parkeerbon of een winkeldiefstal. Het is niet allemaal moord en doodslag, maar het zijn wel zwaardere misdrijven, zoals bedreiging, gewapende overvallen en brandstichting: bijvoorbeeld iemand die zijn eigen flat heeft laten ontploffen.’

Hoe komt die rapportage tot stand?

‘We doen psychiatrisch, psychologisch en dubbelonderzoek, waarbij zowel psychiaters als psychologen betrokken zijn. In gesprekken probeer je zo dicht mogelijk tegen het delict aan te kruipen om te bepalen welke rol een stoornis heeft gespeeld. “Wat dacht je op dat moment? Wat voelde je?”’

Is het mogelijk om ontoerekeningsvatbaarheid te faken?

‘Voor sommige verdachten is het voordelig om dat te proberen. Maar we beoordelen de situatie met experts. Soms adviseren we om iemand zeven weken op te laten nemen in het Pieter Baan Centrum. Als iemand helemaal niet mee wil werken en zijn mond houdt, dan wordt het natuurlijk wel lastig.

‘Aan het begin van mijn carrière moest ik een jongeman beoordelen die een ouder echtpaar op gruwelijke wijze had vermoord. We vermoedden dat er meer aan de hand was, maar hij liet niets zien. Hij werd toerekeningsvatbaar verklaard en kreeg een lange gevangenisstraf. De derde taak van het NIFP is het leveren van psychiatrische zorg in gevangenissen. Daar kom je zo iemand wel weer tegen, maar als dokter zie je natuurlijk liever dat iemand meteen op de juiste plek terecht komt.’

Lezing Koos Westendorp

Prometheus, Woe 11 feb 20:30 u,

bovenzaal van Café de Keyzer