Er is geen juridische basis om hem vast te houden, dus moet hij vrijkomen. Zo simpel is dat in theorie. Of hij vrijkomt valt niet te zeggen. Dat is vooral een politieke kwestie.’
Duffy zet juridische stappen tegen landen die medeverantwoordelijk zijn voor ontvoering en marteling in illegale gevangenissen. Momenteel dient er een zaak tegen Polen bij het Europees Hof van de Mensenrechten in Straatsburg, maar ook Litouwen wordt aangepakt. ‘Na 11 september zette de CIA het zogenoemde extraordinary rendition program op. Het is wel eens omschreven als een spinnenweb van illegaliteit, gesponnen over de hele wereld. Overal werden van terrorisme verdachte personen illegaal opgepakt.’
Er zijn 54 landen die hieraan meewerkten. Nederland staat overigens niet op de lijst. Personen werden ontvoerd en vastgezet in gevangenissen die officieel niet bestaan. ‘Daar werden ze onderworpen aan zogeheten enhanced interrogation techniques, wat natuurlijk een eufemisme voor marteling is. Uit bronnen blijkt dat Zubaydah een proefkonijn was: de eerste die is blootgesteld aan verhoortechnieken als waterboarden. Al die methoden van marteling werden op hem getest.’
Zubaydah heeft er ernstige lichamelijke en geestelijke klachten aan overgehouden, zegt de advocaat. ‘Isolement is in het internationaal recht alleen toegestaan voor een aantal dagen en in heel bijzondere gevallen weken. Hij zit nog steeds in eenzame opsluiting. En dat is al zo sinds 2002. Hij kan niet direct met de buitenwereld communiceren. Dat is hem verboden. Er zijn nog zestien andere gevangenen in Guantanamo die onder dit zwaarste regime leven.’
Als advocaat is ze daarom aangewezen op ‘informatie in de publieke ruimte’, zegt ze. ‘Daaruit blijkt dat hij in een geheime gevangenis in Polen zat. De rechter kan vaststellen dat er is samengewerkt met de CIA en dat Polen zich schuldig heeft gemaakt aan het faciliteren van marteling en illegale detentie.
‘We willen dat deze landen erkennen dat ze aan deze illegale praktijken hebben meegewerkt en er ook verantwoording voor afleggen. Er moet onderzoek komen naar diegenen die verantwoordelijk zijn. Er is een idee ontstaan dat Zubaydah en zijn medegevangenen geen burgers met rechten en plichten zijn die op een normale manier vervolgd dienen te worden. Ze zijn als het ware ontmenselijkt. Alleen de informatie die ze mogelijk hebben, is van belang. Dat het mensen zijn, speelt blijkbaar geen rol. Dat denkbeeld moet veranderen.’
In haar proefschrift schetst Duffy de invloed van de War on Terror op het internationaal recht. ‘Ik denk niet dat het juridisch raamwerk radicaal is veranderd. Er zijn wel wat verschuivingen. Zo is er sinds 9/11 meer acceptatie gekomen voor het gebruik van geweld over de landsgrenzen als zelfverdediging tegen terroristen, zelfs in landen die niet verantwoordelijk zijn voor deze terroristen.
‘Voor veel individuen en gemeenschappen heeft de strijd tegen het terrorisme diepgaande gevolgen gehad. Maar de meeste landen vinden het nog steeds niet acceptabel dat mensen in naam daarvan worden gemarteld.’
Ze is positief over de mogelijkheden om terrorisme op een legale manier te bestrijden. ‘De juridische structuur is er. Er zijn uitleveringsverdragen, verdragen op het gebied van mensenrechten, terrorismebestrijdingverdragen, resoluties van de Veiligheidsraad en uiteraard het strafrecht.’
Maar als een land een terrorist onderdak biedt en niet wil uitleveren, is het moeilijk om druk uit te oefenen. Duffy: ‘De achilleshiel van internationaal recht is inderdaad dat handhaving zo moeilijk is.’
Duffy: ‘Amerika is bijvoorbeeld net als alle andere landen verplicht om gevangenen te berechten of vrij te laten. Dat gebeurt nu niet. Het is van belang dat er druk wordt gezet op landen zodat zij zich houden aan het internationaal recht. Dat is niet makkelijk en er zijn geen eenvoudige oplossingen. Het is vooral een politieke kwestie. Als advocaat probeer je het gebrek aan respect van landen ten opzichte van mensenrechten en international recht aan het licht te brengen. En je gebruikt de wettelijke middelen die beschikbaar zijn om rechtenschendingen te bestrijden. Het is vervolgens aan politici om verandering te brengen.’
Ze is voorzichtig optimistisch. ‘Kijk maar naar het Joegoslavië-tribunaal. Daar zei iedereen aanvankelijk ook: “Ach, Karadzic en Mladic die pakken we nooit.” Dat is toch gelukt. Het kost tijd om dit soort zaken aan te pakken binnen het bestaande juridische raamwerk. Landen moeten er voor kiezen zich te houden aan gemaakte internationale afspraken. Maar het feit dat er grote uitdagingen zijn, betekent niet dat landen internationaal recht naast zich neer mogen leggen en er voor kiezen om met targeted killings terorrismeverdachten uit te schakelen.’
Duffy: ‘Toen ik in 2005 een eerste versie van dit onderzoek presenteerde, ging ik er niet vanuit dat er in Guantanamo werd gemarteld. Ik weet nu wel beter. Ik was naïef. Het duurde even voor de wereld zich realiseerde wat er allemaal aan de hand was. Nu moeten staten laten zien wat ze er van geleerd hebben en hoe ze willen voorkomen dat het blijft misgaan.’
Het verzet tegen illegale activiteiten groeit, merkt de advocate.
‘Guantanamo is wereldwijd veroordeeld. In overleg tussen de VS en andere landen is er wel aandacht voor. Ook over de black sites wordt gesproken.’
Er komt meer aandacht voor de koppeling met mensenrechten. ‘Internationale spelers hebben gemerkt dat hun aanpak contraproductief is. De ergste overtredingen van mensenrechten in de oorlog tegen terreur worden juist gebruikt om terroristen te rekruteren.’
Barack Obama erkende dat zelf tijdens een persconferentie in 2008. ‘Guantanamo is probably the number one recruitment tool that is used by these jihadist organizations’, aldus de president. Het lukte hem echter nog niet om het kamp te sluiten. En Abu Zubaydah zit nog steeds vast zonder zicht op vrijlating.