Achtergrond
Waarom doet Nederland zo moeilijk?
Is defensie, solidariteit of economische belang het bestaansrecht van de NAVO? Ondanks de irritatie tussen het Europese en Amerikaanse kamp, ziet historicus Rem Korteweg het samenwerkingsverband nog lang niet verdwijnen.
donderdag 31 januari 2013

Door Vincent Bongers Het was tot de val van de Berlijnse Muur allemaal zo lekker overzichtelijk. Samen met grote broer Amerika moesten de West-Europese landen het rode gevaar in toom houden. Om de verdediging tegen de Sovjet-Unie te organiseren werd in 1949 de Noord-Atlantische Verdrag Organisatie (NAVO) opgericht. In een vrij korte tijd verdween de gemeenschappelijke vijand echter.

Het ineenstorten van het communisme in Europa dwong de NAVO-lidstaten hun strategie te herzien. Het leidde zelfs tot transformatie; een verregaande hervorming van de defensie.

Het zijn ontwikkelingen die het ooit zo logische bondgenootschap onder druk hebben gezet. In de periode na 11 september 2001 werd duidelijk dat er een groot verschil is tussen de Amerikaanse en Europese aanpak van internationale veiligheidsdreigingen.

‘Het woord oorlog valt bijvoorbeeld in Nederland nooit’, zegt historicus en politicoloog Rem Korteweg, die promoveert op een onderzoek naar de wijze waarop Amerika, Nederland en Duitsland gewapende conflicten en oorlogen benaderen in een wereld zonder eenduidige vijand. ‘Dat was eind jaren veertig ook al zo. De regering stuurde 100.000 man naar Nederlands-Indië om Soekarno af te zetten. Dat de term ‘politionele acties’ werd gebruikt, is veelzeggend.’

Maar het ging niet alleen om woorden. Korteweg: ‘Het kabinet besloot ook om bepaalde gebieden niet aan te vallen. Yogyakarta, waar de Indonesische leiders zaten, bleef buiten schot. Anders zou het teveel op een echte oorlog lijken, was de redenatie.’

Wat dat betreft is er nog niet veel veranderd. Uruzgan is een goed voorbeeld. ‘In Nederland bestond echt het idee we het daar beter gingen doen dan de Amerikanen’, zegt Korteweg. ‘Die schenden de mensenrechten en jagen de lokale bewoners tegen zich in het harnas. Wij kunnen laten zien dat het om een wederopbouwmissie gaat en niet om het voeren van oorlog. Maar alleen opbouwen ging natuurlijk niet.’

Veel Amerikanen begrepen niet waar Nederland zo moeilijk over deed. ‘Waarom vinden de Nederlanders het geen goed idee om het gevecht met de Taliban en Al-Qaida aan te gaan?’ vraagt een verbaasde Amerikaanse overheidsmedewerker zich af tijdens het Uruzgan-debat.

Nederland hinkt volgens Korteweg op twee gedachten: ‘Naast het ondersteunen van de internationale rechtsorde en het uitvoeren van stabiliteitsmissies willen we ook solidariteit tonen aan onze bondgenoten, en dan vooral aan Amerika. Dus worden acties met geweld niet uit de weg gegaan. In de beeldvorming rond Uruzgan bestond eigenlijk alleen de stabiliteitsmissie. ‘Maar in de Kabinetsbrief is wel degelijk sprake van mogelijke offensieve acties.’

Volgens Amerikanen los je veiligheidsproblemen op door bepaalde spelers uit de weg te ruimen.‘In hun ogen is het heel simpel: “Terrorist worden, is je eigen keuze.” In Nederland kijken we naar de omstandigheden en zeggen we: “Ze zijn arm en ze worden onderdrukt.”’

Amerika voert echt oorlog en daar moeten de burgers warm voor lopen. Korteweg. ‘Daar hoort een demoniseringsproces bij.’ In 2003 werd Saddam Hoessein door de Amerikanen de Butcher of Bagdad genoemd en vergeleken met Hitler. En aan de vooravond van de oorlog tegen Irak schiep president Bush een beeld van hel en verdoemenis als er niet werd aangevallen: ‘We cannot wait for final proof. The smoking gun. It could come in the form of a mushroom cloud.’

De Duitse strategische cultuur is dan weer anders. De Tweede Wereldoorlog werpt een grote schaduw op hun defensiebeleid. ‘In het politieke systeem is het pacifisme vastgelegd, In de Duitse grondwet staat dat het land niet mag meedoen aan een Angriffskrieg. Ook mag een aanvalsmissie niet worden ondersteund.’

Dat is een probleem omdat de NAVO sinds het eind van de Koude Oorlog steeds vaker is betrokken bij missies het buitenland. ‘In 1994 heeft het Duits grondwettelijk hof besloten dat het land wel mag meedoen aan operaties in het buitenland. Maar dat mag alleen als er een VN-mandaat is, en als het nadrukkelijk niet om een offensieve missie gaat. De Bundestag moet dan ook nog eens akkoord gaan.’

De discussie in Duitsland gaat heel ver. ‘Er werd bijvoorbeeld een grondwettelijke procedure opgestart om te bepalen wat Duitse jachtvliegtuigen in Afghanistan mochten doen’, zegt Korteweg. ‘Uiteindelijk werden ze uitgezonden zonder munitie die bij een aanval gebruikt kan worden en mochten ze alleen verkenningsvluchten maken.’

Bepaalde politieke leiders proberen hier wel doorheen te breken. Maar dat gaat niet zonder slag of stoot. De president, Horst Köhler, moest in mei 2010 het veld ruimen omdat hij had gezegd dat Duitsland vooral in Afghanistan was om economische belangen veilig te stellen. Korteweg: ‘Die “offensieve” gedachte werd niet geaccepteerd.’

In Nederland hoeft de regering de Tweede Kamer niet om goedkeuring te vragen om actie te ondernemen. In de VS zijn nog minder obstakels. ‘Daar stuurt de Commander in Chief, bij wijze van spreken, vandaag nog zes vliegdekschepen naar Lutjebroek,’ zegt Korteweg.

De NAVO functioneert nog steeds, zij het moeizaam. ‘Libië toont dat aan’, aldus Korteweg. ‘De verhoudingen zijn nog wel meer op scherp gezet. Duitsland heeft zich in de VN Veiligheidsraad bijvoorbeeld onthouden van stemming over de Libië resolutie en doen niet mee aan de NAVO operatie. Nederland ondersteunt wel maar bombardeert dan weer niet. De Amerikanen hebben dan weer het idee dat zij de kastanjes uit het vuur moeten halen.’

Maar de NAVO blijft wel bestaan, denkt Korteweg. Het grote probleem is dat het vooral een militaire organisatie is: ‘Wat Nederland en Duitsland betreft zou het ook een meer politieke alliantie moeten worden. Het benadrukken van het militaire aspect door Amerikanen leidt bij de andere twee landen tot vervreemding van de NAVO. Maar Nederland zit er echt niet op te wachten om de banden op het gebied van veiligheid met Amerika te verbreken.’

Amerika stapt ook niet uit de NAVO. ‘Zij willen zich ook graag met de Europese politiek blijven bemoeien’, zegt Korteweg. ‘Dat gaat beter in NAVO-verband. Ondanks de irritatie in beide kampen is er toch het idee dat er profijt uit elkaars aanpak is te halen. En dat zie je in de praktijk ook wel. De Nederlandse holistische aanpak in Afghanistan wordt overgenomen door NAVO-partners.’

‘Technology is awesome’

Het einde van de Koude Oorlog zorgde voor grote veranderingen in de legers van Nederland, Duitsland en de Verenigde Staten. De Amerikanen legde in hun vernieuwde defensie de nadruk op de mogelijkheden van technologie. Het internet en andere communicatietechnologie zou een relatief schone oorlog met een klein aantal slachtoffers mogelijk maken. De succesvolle operatie Desert Storm sterkte de Amerikanen in hun overtuiging. ‘The technology is awesome’, jubelde de Republikeinse senator John Warner zelfs in 1991

Dat technologie niet alle antwoorden heeft, laat Korteweg zien met een treffend voorbeeld. In 2002 spelen de Amerikanen een virtuele wargame. In de oefening komt de dreiging van een generaal ergens in het Midden-Oosten.

Luitenant-generaal buiten dienst Paul van Riper speelde de vijand van de Amerikanen. Hij besluit een low tech-tactiek toe te passen en maakt zijn tegenstanders volkomen in.

Kleine bootjes voorzien van explosieven zwermden rond de Amerikaans vloot. Het een na de andere grote oorlogsschip wordt naar de kelder gejaagd. Tienduizenden fictieve mariniers komen om.

De troepen van Van Riper maken geen gebruik van moderne communicatiesystemen maar boodschappen worden in moskeeën tijdens de oproep tot het gebed verspreid.

De legertop legt het spel stil en tikt Van Riper op zijn vingers. Hij mag geen luidsprekers in minaretten meer gebruiken maar moet tot zijn chagrijn ‘gewoon’ kiezen voor satelliettelefoons en andere fijnzinnige elektronica. De scenario’s die Van Riper bedenkt zijn niet reëel, vinden zijn commandanten. Van Riper stapt boos op en maakt de opmerking dat ook niemand van te voren had bedacht dat ‘kapers vliegtuigen in het World Trade Centre zouden boren.’

De moeizame strijd in Irak en Afghanistan bewees Van Ripers gelijk.

Rem Korteweg The Superpower, The Bridge-Builder and the Hesitant Ally

How Defense Transformation Divided NATO (1991-2008) Leiden University Press € 49,95 Promotie is donderdag 15 september