In het Drentse Emmen ligt een bijzondere zandgroeve. Bijzonder door het roemruchte landschapskunstwerk Broken Circle/Spiral Hill dat de Amerikaan Robert Smithson daar in 1971 maakte. Van bovenaf gezien lijkt Broken Circle, met het stipje van de grote zwerfkei en het water dat voor het kleurcontrast zorgt, op een yin-en-yangteken. Spiral Hill, de spiraalvormige heuvel die in het verlengde ligt, heeft wat weg van de patronen die je bij graancirkels ziet.

Bijzonder aan Smithsons werk is dat het nog steeds bestaat. Je zou verwachten dat landschapskunst zou vergaan, maar als je in Google Earth op deze namen zoekt, kun je ze nog zo vinden. De kunstwerken lijken op het eerste gezicht een simpele klus – men neme een graafmachine en graven maar – maar schijn bedriegt. Zandontginning vergt enige expertise. Om die reden werkte Smithson (1938 – 1973) samen met de bedrijven die op de industriële terreinen waar hij zijn kunstwerken graag plaatste bezig waren.

Aan die samenwerking kwam vroegtijdig een eind. Toen hij op 20 juli 1973 in Texas land aan het bekijken was voor een nieuw kunstwerk, stortte zijn vliegtuig neer. Smithson stierf op 35-jarige leeftijd.

Hij stond pas aan het begin van zijn kunstcarrière en had nog een schat aan schetsen, tekeningen, brieven, filmscripts en foto's liggen.

Al het materiaal over zijn werk in Nederland is nu gebundeld in Robert Smithson: Art in Continual Movement. Smithson komt namelijk wel voor in de kunstboeken met zijn andere beroemde werk Spiral Jetty, dat in het Amerikaanse Great Salt Lake in Utah ligt, maar zijn werk in Nederland werd niet eerder zo specifiek onderzocht.

Het boek werd verleden week gepresenteerd in de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) in Den Haag. Een belangrijk thema tijdens het bijbehorende symposium: duurzaamheid en ecologie. Smithson was namelijk geïnteresseerd in de veranderingen van de natuur en de rol die mensen daarin spelen, zegt Anja Novak, dagvoorzitter en universitair docent aan de faculteit der Kunsten. Volgens haar sluiten die vraagstukken aan bij hoe we nu over de natuur moeten nadenken. 'Hij had een onconventionele kijk op de aarde. Die hoefde niet ongerept te blijven. Zijn werk laat je kritisch kijken naar duurzaamheid: hoe lang moet iets mee gaan?'

In zijn werk koos Smithson namelijk nooit voor ongerepte natuur, maar altijd voor gebieden die ingrijpend veranderd waren door de mens. 'Een industriegebied terugbrengen in z'n originele staat vond hij raar en onnodig. Volgens hem waren de veranderingen die de mens aanbracht ook onderdeel van de natuurlijke processen.'

Daarom trok Nederland hem ook zo, zegt Eric de Bruyn, universitair hoofddocent Film and Photographic Studies in Leiden. 'Voor hem is Nederland één groot landschapskunstwerk. Het land is zo vormgegeven dat het zich tegen de natuur kan beschermen.'

Alle manieren waarop je een kunstwerk ervaart, waren voor de Amerikaan belangrijk. Daarom werkte hij interdisciplinair: hij tekende, hij schreef en publiceerde veel over landschapskunst, maar fotografeerde en filmde ook. De Bruyn, die een proefschrift schreef over Smithson en filmtechnieken: 'Maakt hij sculpturen op zich of moet je ze in relatie tot andere media zien? Een film over een kunstwerk geeft een heel ander beeld ervan. Het kunstwerk zien op beeld dat vanuit de lucht geschoten is, geeft weer een totaal andere ervaring dan de directe ervaring die je krijgt als je op de plek van het kunstwerk bent.' Daar komt nog bij dat de meeste mensen niet naar het kunstwerk toe gaan, omdat het zo afgezonderd is. De Bruyn: 'Hoe kom je bij een kunstwerk in een woestijn? En hoe heeft Smithson dat gefinancierd gekregen? Ja, met geld van een galerie, maar die moeten ook geld verdienen dus wat hebben ze eraan?' Door film en fotografie van het werk komt het via een galerie toch bij het publiek, en kon Smithson op allerlei vormen zijn landschapskunst presenteren.

Toch bood de natuur soms ook weerstand aan de scheppingsdrift van Smithson. De Bruyn: 'Die zwerfkei in Broken Circle heeft hij niet bewust neergelegd, die kwam tijdens het maken tevoorschijn. Toen Smithson erachter kwam dat hij een klein leger nodig zou hebben om die kei weg te halen, heeft hij hem maar laten liggen. Hij stoorde zich er misschien aan, maar hij accepteerde ook dergelijke toevalseffecten die deel uitmaken van het productieproces.'

Smithson koos niet zonder reden voor afgelegen plekken voor zijn kunstwerken. Novak: 'Het is een hele onderneming voordat je bij die zandgroeve bent. Je moet met de beheerders van de kunstwerken een afspraak maken. Je kunt er niet zomaar heen. Je moet je aanmelden want het is op een bedrijventerrein. Ook dat is weer een ervaring op zich.'

Is ze er zelf wel eens geweest? 'Jazeker. Op een zonovergoten dag, met studenten van de KABK. Het is een prachtige plek. Ik keek even weg, en voor ik het wist hadden twee van mijn studenten zich ontkleed en waren in het water in het kunstwerk gesprongen! Dat mag natuurlijk helemaal niet, maar ja, dat doen kunstenaars.'

Robert Smithson: Art in Continual Movement, Alauda Publications,

240 pgs., € 39,95